Արամ Գարեգինյան, Sputnik Արմենիա
Ռուսները, ուկրաինացիները, լեհերը…
Առաջ Հայաստանում ապրող կազակները հանգուցյալներին թաղում էին Կամենկայում։ Հիմա այն Ստեփանավան քաղաքի մի մասն է։ Գերեզմանատանը կազակների տապանաքարերի շարքեր են։ Հին ուղղագրություն այստեղ գրեթե չկա. հիմնականում 20–30–ականների գերեզմաններ են։
Հանգուցյալներին դա քիչ է հուզում։ Նախնիներն ու նրանց սերունդները միասին են պառկած։ Ինչպես հայտնի է` մահացածներին չեն դատում։ Մարդկանց ճանապարհը փակող մոլախոտն էլ քչերին է խանգարում։ Չէ՞ որ մարդիկ գերեզման գրեթե չեն այցելում։
Իզուր չէինք ասում, որ այս հողում մեր ու ձեր չկա։ Քաղաքային գերեզմանատների խնամող Կամո Քարաջյանի պապն ու նրա եղբայրը անհայտ կորել են Մեծ Հայրենականի տարիներին։
Նրան ոչ ոք չի խնդրել մաքրել գերեզմանատները, ու նա էլ ոչ ոքի չի խնդրել։ Պարզապես մեկը մյուսից հետո մաքրում էին հին գերեզմանաքարերը` ռուսական, ուկրաինական, լեհական։ Երևանի ռուսաստանցիները դրա մասին պատահական են իմացել։ Իմանալով` ուղղակի հավաքվել ու եկել են։
Թեև գերեզմանատուն այցելողները դիվանագետներ են, բաց դաշտում պաշտոնավոր–անպաշտոն չկա։ Տղամարդիկ վերցնում են բահերը, փոցխերն ու քլունգները, կանայք մոլախոտն են հավաքում ու տանում։ Իսկ ավելի երիտասարդ աղջիկները ներկում են ցանկապատն ու շիրմաքարերը. ցանկապատը` մոխրագույն, շիրմաքարերը` սպիտակ, աստղերն, իհարկե, կարմիր։ Ռուսների, ուկրաինացիների, լեհերի գերեզմանները։ Ու այնպես չէ, որ տեղացիները նրանց մասին մոռացել են։ Ի տարբերություն շատ այլ գերեզմանների, ցանկապատն ու խաչերը գրեթե բոլորը տեղում են։
Գերեզմանատան աշխատակիցները գրեթե ամեն ինչ վստահել են եկածներին։ Իրենք էին հնձում։ Այս գործի նրբություններն ավելի քիչ չեն, քան դիվանագիտության մեջ։ Առանց հմտություն կիրառելու, կարելի է և վնասվածքներ ստանալ, բացատրում են ինձ ու զարմացած խարտյաշ տղային նայում։ Նա ճշգրտորեն բարձրացնում է չորացած խոտը, ոլորում է ու եղանը ուսին գցում։
«Բռնվեցի։ Ասես` Ռուսաստանում գյուղում ապրած լինես։ Տես, մի հատ խոտ չընկավ։ Խոտը գյուղացիների համար ոսկու գին ունի։ Միանգամից երևում է, որ գիտի», – ասում էր ինձ աշխատողներից մեկը։
«Հանգստի ժամ։ Ով չի ծխում` աշխատում է», – լսվում է մյուս շարքից։ Գերեզմանատանը ոչ վայել կատակներ են։ Իսկ աշխատանքը եռում է։ Ու քանի դեռ ճանապարհներն ու ցանկապատերը չեն մաքրվել, ոչ ոք չի գնում։
«Վախկոտ ես, ստրուկ ես…»
…Շարունակությունը հայտնի է։ 1988 թվականից այս տողերը վայելում էին հազարավոր ադրբեջանցիներ, իսկ հազարավոր հայեր չարությամբ էին լցվում դեպի Պուշկինը։
«Դու ինձ հեքիաթներ մի պատմի։ Գրե՞լ է այսպիսի բան։ Առանց «բայցի»։ Գրե՞լ է»։ Այսպես էին ասում հարևանները Շավարշ Հովհաննիսյանին։ Նրա բակում բազալտե Պուշկինն է կանգնած։ Որպեսզի լրիվ «մերոնքական լինի» ինքնուս–քանդակագործը նրա դեմքին Խաչատուր Աբովյանի դիմագծերն է ավելացրել։
Ով ինչ ուզում է ասի, բայց արվեստի ծառայողներին պլանային տնտեսության ժամանակ ավելի հեշտ էր։ Պատվիրեցին` արեցիր։ Պատվիրողներն էլ պատահական մարդիկ չէին. Պուշկինի լեռնանցքի թունելի բացմանը պետք է գար Հայկական ԽՍՀ ԿԿ առաջին քարտուղարը։
«Ասեցին` ընկեր Քոչինյանն է գալու։ Տես, որ ամեն ինչ կարգին լինի։ Ես էլ Ձորագետի կիրճ իջա, հարմար բեկոր գտա։ Մնացածն է զինվորական մասը կազմակերպեց։ Բեկորը միանգամից իմ բակ հասցրեցին», – ասաց նա։
«Ահա և ֆոնտանը»…
Արձանը պետք է տեղադրեին թունելի մուտքի մոտի աղբյուրից։ Իսկ հետո չգիտես ինչի որոշեցին սպասել, հետո էլ ընդհանրապես մոռացան։ Իսկ 90–ականների կյանքն այլ ընթացք ստացավ։
Նա մի քանի տարի է գնորդի է սպասում։ Ճիշտ է` գինն էլ լուրջ ` 25 հազար դոլար։
Նիկոլայ Հրաշագործն առանց ոսկեջրման
Հյուրերի վերջին կանգառն Ամրակիցն է` նախկին Միկոլաևկա գյուղը։ Նիկոլայ Հրաշագործի եկեղեցին այստեղ բացվել է 1846 թվականին։ Այն նույնիսկ խորհրդային տարիներին է գործել։ Եկեղեցու զանգերի ձայնը հավաքում էր մոտակա բոլոր ուղղափառ գյուղերի հավատացյալներին։ Հավաքում էին հարսանիքի, հուղարկավորության կամ ուղղակի երեկոյան ժամերգության համար։
Երկրաշարժից հետո պատերին ճեղքեր հայտնվեցին։ Ինչպես նաև գյուղում. 90–ականներին ռուսները սկսեցին լքել գյուղը։ Իսկ գյուղական իշխանությունները, շառից փորձանքի հեռու, դուռը կողպեցին։ Որպեսզի մեկի գլխին աղյուս չընկնի։
Ռուսական վերածննդի հույսով այստեղ բացեցին ու ռուսական ոճով տնակ կառուցեցին` չխնայելով շագանակագույնն ու կարմիրը։ «Իսկ այդ իրանցի հայերը։ Ուզում են այստեղ գյուղական հանգստի համար վայր բացել, որպեսզի գյուղի հյուրերը կով կթեն, ձի քշեն ու նման բաներ։ Դեռ կառուցում են», – ասում է գյուղապետարանի ներկայացուցիչ Արթուր Ներկարարյանը։
90–ականներին Հայաստանում առաջին ռուս դեսպաններին գյուղացիները խնդրում էին թթու գնելու մասին պայմանավորվել։ Որպեսզի ապրելու միջոց ունենա։ Շատերը չհամբերեցին` գնացին։
Տաճարների ու շիրմաքարերի հարցում ավելի հեշտ` նրանք ուտելու կարիք չունեն։ Սակայն նաև չեն ուզում սովորական հուշանվեր դառնալ հյուրերի համար։ Եկեղեցու գմբեթներն ոսկեջրված չեն։ Չէ որ դրանք ուղղափառ եկեղեցիների վրա դնում են, որպեսզի ձայնը լավ տարածվի։ Սովորական, առանց ոսկեջրման։ Ինչպես այստեղ ապրող մարդիկ։ Լինեն ռուսներ, հույներ կամ հայեր։ Այստեղ օտարներ չկան։
